(مقاله ویژه دومین کنفرانس چندزبانه‌های ایران)

زبان‌آموزی فرایندی است که در آن افراد با استفاده از روش‌ها و تمرینات متنوع، زبانی جدید را یاد می‌گیرند و تلاش می‌کنند تا به تسلط بر آن برسند. اما آیا این فرایند تنها تأثیری بر روی توانایی صحبت کردن و درک زبان دارد؟ آیا زبان‌آموزی می‌تواند تغییراتی در ساختار و عملکرد مغز فراهم کند؟

زبان‌آموزی به عنوان یک فعالیت شناختی پیچیده، با تغییرات و انطباقات گسترده در ساختار و عملکرد مغز همراه است. زبان آموزی فرایندی است که نه تنها باعث ارتقای مهارت های زبانی فرد می‌شود، بلکه اخیراً مطالعات متعددی بر روی تأثیر زبان‌آموزی بر مغز انجام شده است که نشان می‌دهند فرایند زبان‌آموزی قادر است تغییرات چشمگیری در سیستم عصبی مرکزی ایجاد کند. این مقاله به بررسی تأثیر زبان‌آموزی بر مغز می‌پردازد و تلاش دارد تا رابطه بین فرایند زبان‌آموزی و تغییرات ناشی از آن در مغز را بررسی کند.

استاد روانشناسی و زبانشناسی در دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا، دکتر پینگ لی، توضیح می‌دهد که دانش کامل یک زبان که شامل به خاطر سپردن کلمات، واج‌شناسی، املائی و… است تمامی قسمت‌های مغز را درگیر می‌کند از جمله نواحی پس‌سری و گیجگاهی و جداری و نواحی پیشانی و زیر قشری، همچنین در این فرایند جسم پینه نیز دخیل است، «یک مسیر ماده سفید است که نیم‌کره چپ و راست را به هم متصل می‌کند، انتقال و ادغام اطلاعات بین آنها را امکان‌پذیر می‌کند.»

اگر مغز را وادار به حرکت کنیم، قوی تر می‌شود. با به کار انداختن آن، باعث می‌شویم ساختار آن تغییر کند و در عین حال عملکردهای خاصی را بهبود بخشد. از آنجا که یادگیری زبان یک روند پیچیده است، مناطق مغزی درگیر در آن افزایش می‌یابد. این امر در افزایش ماده سفید و خاکستری بسیار موثر است. در نتیجه زبان جدید توانایی های متنوع مغز را درگیر می‌کند و باعث تغییرات ساختاری و عملکردی در مغز می‌شود. این مسئله بیانگر اهمیت و تاثیر قابل توجهی است که یادگیری و استفاده از زبان بر روی سیستم عصبی ما دارد. بنابراین، توسعه و بهبود مهارت های زبانی میتواند بهبود کلیت عملکرد مغز و افزایش قدرت تفکر و ذهنیت را در فرد ایجاد کند.

یکی دیگر از تاثیرات زبان آموزی بر مغز، تغییرات ساختاری است که در مغز ایجاد می شود. برای مثال، مطالعات نشان داده اند که زبان آموزی باعث افزایش حجم قشر هیپوکامپال و دستگاه های شبکیه ای مغزی می‌شود که مرتبط با یادگیری و حافظه هستند. همچنین، زبان آموزی باعث افزایش تراکم سلول های عصبی در برخی از قسمت های مغز می‌شود، که می تواند بهبود عملکرد مغزی را به همراه داشته باشد. تاثیر زبان آموزی بر مغز نه تنها محدود به تغییرات ساختاری نیست، بلکه به نظر می رسد که عملکرد مغز نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد. برای مثال، زبان آموزی باعث بهبود توانایی های مرتبط با پردازش اطلاعات زبانی می شود، مانند تشخیص صداها و کلمات، تشخیص ساختار جملات، ترجمه زبانی و همچنین باعث بهبود توانایی های مرتبط با حل مسئله و تصمیم گیری می‌شود.

تحقیقات نشان داده است که در دوران آموزش زبان، حجم فضایی قسمتی از مغز به نام ناحیه هیپوکمپوس افزایش می‌یابد. این ناحیه در کنترل حافظه و یادگیری مهم است. همچنین آموزش زبان می‌تواند بر توانایی‌های شناختی افراد تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، افرادی که دو زبان را به طور همزمان صحبت می‌کنند، توانایی حل مسائل را افزایش می‌دهند.

همچنین، با توجه به اینکه آموزش زبان می‌تواند به توسعه مهارت های اجتماعی و فرهنگی کمک کند، زبان آموزی می تواند به عنوان یک وسیله برای افزایش کیفیت زندگی افراد نیز مورد استفاده قرار گیرد.

آموزش زبان می‌تواند به عنوان یک مسیر برای تحریک فعالیت های مغزی مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال، آموزش زبان می‌تواند به عنوان تمرینی برای حافظه کاری مورد استفاده قرار گیرد. در یک تحقیق، افرادی که یادگیری زبان دوم را آغاز کردند، در مقایسه با گروه کنترل دیگر، در تست حافظه کاری بهبود یافتند.

آموزش زبان می‌تواند به توسعه شبکه های عصبی مغز کمک کند. در یک تحقیق دیگر، مشاهده شد که افرادی که دو زبان را به طور همزمان صحبت می کنند، دارای شبکه های عصبی مغزی پیچیده تری هستند که در پردازش زبان و توجه همزمان به چندین موضوع کمک می‌کند.

در کل، آموزش زبان می‌تواند به عنوان یک راهکار موثر برای تقویت عملکرد مغز، توسعه مهارت های شناختی، فرهنگی و اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی افراد مورد استفاده قرار گیرد.

اثر زبان‌آموزی بر مغز همانند اثر ورزش بر ماهیچه‌ها است؛ هر چه بیشتر از قسمت‌های مشخصی از مغز استفاده کنیم، آن نواحی رشد بیشتری می‌کند و توانمندتر می‌شود.

نتایج یک پژوهش در دانشگاه ادینبرو که سال ۲۰۱۴ منتشر شد نشان می‌دهد که مغز افراد دو زبانه دیرتر پیر می‌شود. نتایج پژوهش دیگری نیز که در همین سال در دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا انجام شد حاکی از آن است که یادگیری زبان جدید شبکه عصبی مغز را چه به لحاظ ساختاری و چه کارکردی تغییر می‌دهد. این تغییرات مغز را قدرتمندتر می‌سازد.

یافته‌های یک پژوهش دیگر در دانشگاه شهری نیویورک در سال ۲۰۱۴ نشان می‌دهد که دانستن دو زبان چگونه مستقیما کارکردهای مغز را بهبود می‌بخشد.

پژوهش دیگری که سال ۲۰۱۵ در مرکز مطالعات پزشکی دانشگاه جرج‌تاون انجام گرفته حاکی از آن است که افراد دو زبانه و چند زبانه ماده خاکستری بیشتری در قسمت کارکردهای اجرایی مغزشان وجود دارد.

تحقیقات نشان داده‌اند که مغز انسان از سن 25 سالگی به بعد شروع به افت در برخی از عملکردها می‌کند. عملکردهایی مانند سرعت پردازش و حافظه کوتاه‌مدت به مرور زمان ضعیف می‌شوند. اما دوزبانگی سرعت افت عملکرد مغز را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

در واقع آن قسمت‌هایی از مغز که رشد کرده‌اند مانع پیر شدن آن می‌شود. اسکن‌های مغزی نشان داده‌اند که از دست‌دادن ماده خاکستری که کودکان و نوجوانان در زمان رشد تجربه می‌کنند، در دوزبانه‌ها نسبت به کسانی که فقط به یک زبان صحبت می‌کنند بسیار کم‌تر است. طی یادگیری زبان دوم، غشا سلولی مغز شما رشد پیدا می‌کند.

دانشمندان سوئدی با استفاده از MRI، مغز زبان‌آموزان را بررسی کردند تا اتفاقاتی که در مغز هنگام یادگیری زبان دوم می‌افتاد را مشاهده کنند. آن‌ها کشف کردند که مغز زبان آموزان نسبت به قبل بزرگ‌تر شده بود!

این تحقیق نشان داد که یادگیری زبان خارجی تاثیرات قابل توجه‌ای روی مغز دارد. نکته‌ی جالب این بود که زبان‌آموزانی که نواحی غشاء مغزی مربوط به زبان آن‌ها بیشتر رشد کرده بود، نسبت به سایر زبان‌آموزان مهارت‌های زبانی بیشتری داشتند. در آن زمان ارتش سوئد هنگام استخدام افراد، بر روی تسلط آن‌ها بر زبان‌های عربی، روسی و دری تاکید داشت.

 در مغز همه‌ی ما چند قسمت بطور خاص به زبان مرتبط ‌می‌شوند و اعمالی از قبیل صحبت کردن، خواندن، فهمیدن و… را کنترل می‌کنند. افراد دوزبانه بصورت ناخودآگاه از این قسمت‌ها کار بیشتری می‌‌کشند و این امر زمینه‌ی رشد بیشتر این قسمت‌ها را فراهم می‌سازد. دقیقاً مانند ورزشکاری که با تمرین مکرر، ماهیچه‌هایش را قوی و حجیم می‌کند. حال نکته‌ی مهم در مورد رشد قسمت‌های مرتبط به زبان این است که رشد این قسمت‌ها به ارتقاء سطح هوش آن شخص نیز کمک می‌کند. تحقیقات به عمل آمده در انگلستان بر روی 100 کودک 7-11 ساله که به دو زبان تسلط داشتند، نشان داد که ضریب هوشی این افراد نسبت به افرادی که تنها یک زبان بلد بودند، بالاتر بود. همچنین، مطالعات دیگر نشان می‌دهند که افراد دوزبانه نسبت به افراد یک زبانه عملکرد بهتری در زمینه‌ی یادگیری، حل مساله و تفکر خلاقانه از خود نشان می‌دهند.

همانطور که ذکر شد، یادگیری زبان دوم فعالیت بیشتر مغز و در نتیجه رشد برخی از قسمت‌های آن را به دنبال دارد. این امر در سنین پیری تاثیر قابل توجهی برروی حافظه‌ی شخص داشته و از بروز بعضی از بیماری‌های ذهنی جلوگیری می‌کند. در مطالعه‌ایی که پژوهشگران دانشگاه ادینبرگ در سال 2013 برروی 391 بیمار مبتلا به جنون یا همان زوال عقل انجام دادند، مشخص شد که افراد دو زبانه بطور میانگین چهار سال و نیم دیرتر نسبت به افردا یک زبانه به این به این بیماری دچار می‌شوند. دوزبانگی همچنین تاثیر مثبتی بر به تعویق انداختن آلزایمر دارد. همچنین، در مقایسه‌ای که بین افراد دوزبانه و یک زبانه‌ایی که دچار سکته‌ی مغزی شده بودند انجام شد، مشخص شد که مغز افراد دوزبانه آسیب کمتری دیده و بسیار سریعتر از افراد یک زبانه بهبود می‌یابد.

 مطالعاتی که در کانادا انجام گرفت بیان کرد که بیماری آلزایمر و دمانس در دوزبانه ‌ها دیرتر از تک زبانه ها اتفاق می‌افتد. این به آن معناست که دانستن یک زبان دیگر می‌تواند به ما کمک کند که از لحاظ شناختی در سال‌های آینده سالم بمانیم. حتی این نوید را می‌دهد که مزیت‌های دو زبانگی برای کسانی‌که زبان دوم را مانند کودکان یاد نمی‌گیرند هم محفوظ است. پیشگیری از بیماری آلزایمر و دمانس یکی از فواید یادگیری زبان برای مغز است.

تحقیقات صورت گرفته در دانشگاه ادینبورگ به این موضوع اشاره دارد. میلیون‌ها انسان در سراسر دنیا زبان دوم خود را در زندگی از طریق مدرسه، دانشگاه، محیط‌کار، مهاجرت یا ازدواج، بعدها یاد می‌گیرند. نتایج مطالعه روی 853 نفر به‌طور روشن و واضح نشان داد که دانستن یک زبان دیگر بدون در نظر گرفتن زمان یادگیری آن، مفید است.

آموزش زبان می تواند به کاهش اضطراب و استرس کمک کند. زبان آموزی به افراد کمک می کند تا با موقعیت های جدید و غیرقابل پیش‌بینی که احتمالاً در یادگیری زبان با آنها مواجه خواهند شد، بهتر روبرو شوند و این امر می تواند به کاهش اضطراب و استرس کمک کند.

یادگیری زبان می‌تواند به بهبود توانایی‌های فردی و حرفه‌ای افراد کمک کند. به عنوان مثال، زبان آموزی به افراد کمک می کند تا توانایی های مکالمه، شنیداری، خواندن و نوشتن خود را بهبود بخشند. این مهارت ها در زندگی شخصی و حرفه ای مفید هستند و به افراد کمک می کنند که با دیگران به بهترین نحو ارتباط برقرار کنند. زبان آموزی باعث می‌شود تا افراد روش های بهتری برای یادگیری زبان کشف کنند و این مهارت به فرآیند یادگیری دیگر موضوعات نیز کمک می کند.

در کل، آموزش زبان می تواند به عنوان یک ابزار برای بهبود توانایی های فردی و حرفه‌ای، بهبود فرآیند یادگیری، توسعه مهارت های فرهنگی و اجتماعی و توسعه مهارت های بین فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.

تمامی این نتایج نشان می‌دهند که زبان‌آموزی تأثیرات چشمگیری بر ساختار و عملکرد مغز دارد و می‌تواند بهبود‌های مهمی در توانایی‌های شناختی و زبانی افراد به ارمغان آورد. با ادامه تحقیقات در این حوزه، می‌توانیم روش‌های بهتری برای آموزش زبان تدوین و از تأثیرات مثبت زبان‌آموزی بر مغز بهره‌برداری کنیم.

به طور کلی، تاثیر زبان آموزی بر مغز شامل تغییرات ساختاری، تغییرات عملکردی و استفاده از بخش های مختلف مغز می باشد. این تغییرات می توانند بهبود عملکرد مغز و توانایی های زبانی فرد را به همراه داشته باشند. با استفاده از روش های مختلف آموزش زبان مانند یادگیری با بازخورد، تمرینات شنیداری و تکراری، می توان بهبود عملکرد زبانی و مغزی را ایجاد کرد.

نویسنده: خانم نگار خزائی فر، کاردانی حسابداری دانشگاه شریعتی تهران